Aleksander Piotr Czekanowski urodził się 12 lutego 1833 r. w Krzemieńcu na Wołyniu. Jego ojciec, Wawrzyniec, utrzymywał w Krzemieńcu pensjonat oraz był honorowym pomocnikiem przy gabinecie zoologicznym w liceum. W 1850 r. Czekanowski rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Kijowie. Nie mając jednak zamiłowania do medycyny, skierował swe zainteresowania ku naukom przyrodniczym, zwłaszcza geologii. Zachęciły go nadto sława niemieckich wykładowców oraz możliwość specjalizowania się w każdym dziale przyrodoznawstwa.
W 1855 r. przeniósł się na uniwersytet w Dorpacie (obecnie Tartu w Estonii), gdzie na wydziale geologii przez dwa lata słuchał wykładów z mineralogii. Jednocześnie pracował nad oznaczeniem i usystematyzowaniem zbiorów petrograficznych uniwersytetu.
Po ukończeniu studiów w 1857 r. wrócił do Kijowa, gdzie pracował nad zbiorami miejscowego uniwersytetu. Przed powstaniem styczniowym 1863-1864 w jego mieszkaniu zbierała się elita młodzieży. Podejrzany o udział w powstaniu, Czekanowski został aresztowany w 1863 r. i zesłany na Syberię, początkowo na Zabajkale w okolice Czyty, potem na zachód od jeziora Bajkał.
Już w drodze gromadził i porządkował¸ zbiory, posługując się lupą sporządzoną ze stłuczonej karafki. Po przeniesieniu go w okolice Bratskiego Ostroga nad Angarą kilka lat żył w nędzy. Mimo srogiego klimatu i ciężkiej pracy u chłopów Czekanowski nie porzucił pracy naukowej. Studiował geologię tzw. Lądu Angary, dokonując obserwacji meteorologicznych za pomocą przyrządów własnego pomysłu. Z trudnej sytuacji wybawi¸ go w 1866 r. Fryderyk Schmidt, poznany jeszcze w Dorpacie, późniejszy członek Akademii Petersburskiej. Nabył on zgromadzone przez Czekanowskiego zbiory oraz zamawiał dalsze, zaopatrywał go także w książki. Dwa lata później uzyskał u władz zwolnienie Czekanowskiego z prac przymusowych i przeniesienie go do Irkucka. W latach 1869-1871 Czekanowski prowadził na zlecenie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego badania geologiczne na południu guberni irkuckiej – w okolicach jeziora Bajkał, nad Angarą i w Górach Sajan Wschodni na granicy z Mongolią. Usystematyzował i uporządkował zbiory Syberyjskiego Oddziału Towarzystwa. W Ust’Baleju nad Angarą odkrył bogate złoża kopalnej flory i fauny jurajskiej. Jego badania stratygraficzne i paleontologiczne rzuciły nowe Światło na budowę geologiczną tzw. Przybajkala; w 1870 r. otrzymał za nie złoty medal Towarzystwa Geograficznego.
Rezultatem jego badań była m. in. pierwsza mapa geologiczna guberni irkuckiej, nagrodzona złotym medalem na międzynarodowej wystawie geograficznej w Paryżu w 1875 r. Pierwsze znaczące dzieło Czekanowskiego to wydana w 1874 r. monografia guberni irkuckiej, będącą podsumowaniem wyników badań. Stała się ona podstawą wiedzy o geologii tego terenu. Znakomite wyniki zachęciły Czekanowskiego do objęcia badaniami całości Wyżyny Środkowo-Syberyjskiej, od granic Mongolii do Oceanu Lodowatego, prowadzonymi wzdłuż dolin wielkich rzek na północy, między Jenisejem a Leną. W latach 1873 – 1875 Czekanowski odbył trzy wyprawy geologiczno- geograficzne do północnej i północno-wschodniej Syberii – w dorzecza dolnej Tunguzki, Olenioka i Leny – docierając do Morza Łaptiewów. Zebrane wtedy dane topograficzne i geologiczne zmieniły wyobrażenie o tych obszarach. Odkrył m. in. liczne miejsca występowania paleozoicznej oraz mezozoicznej kopalnej flory i fauny, udokumentował występowanie rozległych obszarów pokryw lawowych (trapy), opracowywał mapy. Podczas swoich wypraw Czekanowski zebrał 4 tysiące okazów paleontologicznych, 18 tysięcy zoologicznych i 9 tysięcy botanicznych oraz duży materiał etnograficzny. Jego podróże zdobyły rozgłos i uznanie w Petersburgu.
W 1875 r. Towarzystwo Geograficzne uzyskało dla badacza amnestię i zwolnienie z zesłania. Wezwało znakomitego podróżnika do stolicy Rosji w celu opracowania wyników trzech podróży. Czekanowski podjął pracę kustosza i zamieszkał w Muzeum Mineralogicznym Petersburskiej Akademii Nauk, zajmując się rysowaniem map i opracowywaniem zbiorów własnych, od wielu lat gromadzonych w Akademii. W 1876 r. na posiedzeniu Towarzystwa Geograficznego wygłosił referat, streszczający wyniki swych podróży; miał on uzasadnić potrzebę dalszych wypraw w doliny wielkich rzek syberyjskich. Sprawozdanie zostało przyjęte z ogromnym uznaniem; jednak wydano je już po Śmierci badacza.
Czekanowski zmarł 18 października 1876 r.
Oderwany od ojczystego kraju, Czekanowski uczynił Syberię terenem niesłychanie rozległej i różnorodnej pracy naukowej. W najcięższych warunkach pracował nad jednym z największych zagadnień geologii – budową i historią jednej z najstarszych części skorupy ziemskiej. Był autorem wielu prac, publikowanych głównie w języku rosyjskim. Opracowaniem jego zdobyczy naukowych zajmowało się wielu uczonych. Sporządzone przez niego mapy znacznie zmieniły i uzupełniły mapę Rosji Azjatyckiej. Nazwisko Czekanowskiego upamiętniono licznymi nazwami gatunków flory i fauny kopalnej oraz współczesnej. Jego imię nosi też jedna z gór za Bajkałem, pasmo górskie między deltą Leny a dolnym Oleniokiem w Jakucji, które badał, oraz osada w pobliżu Bracka nad Angarą.
opracowano w NBP na podstawie wydanego przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla, PAN, Warszawa-Kraków 1996, oraz źródeł encyklopedycznych
